ارزیابی استدلال‌های همسنجانه (آنالوژیک)

■ معیارهای ارزیابی استدلال‌های همسنجی

تعداد فقره‌های موجود (Number of entities).

اگر تجربه گذشته من با کفش‌هایی از نوع معین فقط با یک جفت باشد که پوشیده‌ام و از آن راضی بوده‌ام، آنگاه از پوشیدن یک جفت کفش با ‌ظاهر مشابه آن که انتظار من را برآورده نمی‌کند، خیلی  تعجب نمی‌کنم، هرچند ناامید خواهم شد. ولی اگر به‌طور مرتب مشابه کامل آن کفش‌ها را می‌خریده‌ام، آن‌وقت می‌توانم به‌طور قابل‌قبول فرض کنم که جفت بعد هم به همان خوبی قبلی‌هایی باشد که می‌پوشیده‌ام. داشتن چند تجربه از قسم یکسان با فقره‌ای از آن قسم پشتیبان نتیجه است — یعنی، خرید رضایت آور خواهد بود — بسیار بیشتر از داشتن فقط یک مورد قبلی آن. هر مورد را می‌توان به‌عنوان یک فقرهِ موجود اضافه در نظر گرفت و لذا تعداد فقرات موجود اولین معیار ارزیابی یک استدلال همسنجی است.

به‌طورکلی هرچه تعداد فقره‌های موجود — یعنی، حالت‌ها در تجربه پیشین ما — بیشتر باشد آنگاه استدلال نیز قوی‌تر خواهد بود. اما یک نسبت ساده بین این تعداد و احتمال پیشامد نتیجه وجود ندارد. داشتن شش تجربه موفق سگ شکاری نژاد زرد با ویژگی‌های هوش و خوش‌خلقی می‌تواند منجر به این نتیجه‌گیری شود که تجربه بعدی سگ از آن قسم نیز دارای ویژگی‌های هوشی و خوش‌خلقی خواهد بود. اما نتیجه استدلال‌های همسنجی با داشتن شش مورد در مقدمات آن دقیقاً سه برابر احتمال داشتن دو مورد در مقدمات آن نیست. افزایش تعداد فقرات موجود مهم است، ولی فاکتورهای دیگری نیز دخیل هستند.

گوناگونی موردها در مقدمات (Variety of the instances in the premises).

اگر خرید‌های قبلی من از آن کفش‌های خوب از یک فروشگاه بزرگ و نیز از یک مغازه مخصوص کفش باشند و نیز یکی را از تبریز و یکی را از اصفهان خریده باشم و نیز یکی از این خریدها پستی و دیگری خرید مستقیم است آنگاه ممکن است مطمئن شوم این خود کفش‌ها هستند که باعث رضایت من شده‌اند و نه فروشنده‌ آنها. اگر موردهای قبلی سگ‌های شکاری نژاد زرد از جنس‌ ماده وهم نر و نیز یکی را کم‌سال از یک پرورش‌دهنده سگ و دیگری را بزرگ‌سال از یک انجمن محلی گرفته باشم آنگاه ممکن است مطمئن شوم این نژاد آن‌هاست که باعث رضایت من از قبلی‌ها بوده – و نه جنسیت یا سن یا محل تهیه آنها.

به‌طور شهودی این معیار را این‌گونه می‌فهمیم: هرچه نا شباهتی در موردهای (نمونه‌های) صرفاً آمده در مقدماتِ استدلال همسنجی بیشتر باشد، آنگاه استدلال نیز قوی‌تر خواهد بود.

تعداد جهات شبیه (Number of similar respects).

در میان موردهای مقدمات ممکن است شباهت‌های گوناگون موجود باشد. شاید کفش‌ها از یک مدل بودند، یک قیمت داشتند و از یک نوع چرم ساخته‌شده بودند. شاید سگ‌ها از یک نژاد بودند، از یک پرورش‌دهنده و هم‌سن بودند، و مانند آنها. همه جهاتی که در آنها موردهای حاضر در مقدمات شبیه هم هستند و نیز با مورد حاضر در نتیجه شبیه هستند، احتمال داشتن ویژگی منظور استدلال در مورد حاضر در نتیجه — یعنی، داشتن رضایت در حالت کفش‌های جدید و نیز خلق‌وخوی خوب در حالت سگ جدید — را بیشتر می‌کند.

این معیار نیز ریشه در عقل سلیم دارد: هرچه بیشتر تعداد جهاتی که در آن جهات فقرهِ موجود در نتیجه شبیه فقرات موجود در مقدمات باشد، آنگاه احتمال بیشتر نیز برای نتیجه خواهد بود. و البته تأکید دوباره که نسبت عددی ساده‌ بین نتیجه و تعداد جهات مشابه مشخص‌شده وجود ندارد.

مربوط بودن (Relevance).

به همان اندازه که تعداد جهات مشترک مهم است، نوع جهاتی که در آن موردهای مقدمات مانند مورد نتیجه هستند نیز مهم است. اینکه کفش جدید را مانند قبلی در سه‌شنبه خریده‌ام شباهتی است که ربطی به رضایتمندی آنها ندارد. اما اگر کفش جدید مانند همه قبلی‌ها از یک سازنده باشند، آن‌وقت این البته به‌حساب آمدنی است. جهات وقتی به استدلال قوت می‌دهند که به هم ربط داشته باشند (از جمله مدل کفش، قیمت و مواد مصرفی که این گونه‌اند) — نیز یک عامل منفرد اما مرتبط بیشتر از انبوهی از شباهت‌های بی‌ربط در استدلال دخیل است.

گاهی وقت‌ها درباره اینکه کدام ویژگی یا ویژگی‌ها واقعاً به تثبیت مانستگی (liklehood) نتیجه ربط دارند عدم توافق وجود دارد، اما خود معنی ربط محل مناقشه نیست. یک ویژگی به ویژگی دیگر ربط دارد که پیوند با آن داشته باشد، یعنی وقتی نوعی از رابطه علی بین آنها باشد. این‌گونه است که تشخیص پیوندهای علی از یک نوع یا نوعی دیگر در استدلال همسنجی حیاتی هستند و به همین دلیل است که در محاکمات دادگاهی تثبیت چنین پیوند‌هایی در تعیین قابل‌پذیرش بودن شواهد، یعنی مرتربط بودن یا نبودن آنها، حیاتی است.

استدلال‌های همسنجی بر اساس آنکه آیا سیر آنها از علت به معلول یا از معلول به علت است نیز می‌توانند محتمل باشند. حتی آنها می‌توانند وقتی ویژگی‌های حاضر در مقدمات نه علت و نه معلول ویژگی حاضر در نتیجه باشند نیز محتمل باشند، البته به‌شرط آنکه همه آنها معلول یک علت باشند. وقتی یک پزشک متوجه یک علامت خاص در یک بیمار می‌شود ممکن است وجود علامت دیگری را هم در بیمار به‌طور دقیق پیش‌بینی کند و این نه به خاطر این است که یکی از علائم علت دیگری است، بلکه از آن‌ جهت که هر دو باهم معلول یک اختلال هستند. رنگ محصول یک سازنده اغلب به کارکرد محصول بی‌ربط است، ولی وقتی رنگ محصول خیلی غیرمعمول باشد و در اقلام موجود در مقدمات و نتیجه یکسان باشد، می‌تواند در تثبیت یک استدلال مربوط تلقی شود. خود رنگ ممکن است هیچ دخالت در کارکرد محصول نداشته باشد. اما اگر دانسته باشد که این رنگ مشخصه فرایند ساخت یک سازنده خاص است آنگاه می‌تواند به خدمت استدلال درآید .

روابط علی که جنبه کلیدی در ارزیابی استدلال‌های همسنجی دارند را فقط می‌توان به‌طور تجربی، با مشاهده و آزمایش، کشف کرد. نظریه کلی در باره پژوهش‌های تجربی مرکز توجه استدلال‌های استقرایی هستند و ما آنها را به ‌تفصیل در فصل‌هایی که خواهند آمد بحث خواهیم کرد.

ناهمسنجی (Disanalogy).

یک ناهمسنجی یک وجه افتراق است، یک جهت است که در آن، حالت مورد استدلال ما در نتیجه خود متفاوت از حالت‌هایی است که استدلال بر آنها بناشده است. برگردیم به مثال کفش‌ها: اگر کفشی را که می‌خواهم بخرم به نظر شبیه آن کفش‌هایی است که پیش‌تر داشته‌ام، اما در واقع بسیار ارزان‌تر است و بوسیله شرکت دیگری تولیدشده است، آنگاه این ناهمگونی‌ها دلیلی به ما می‌دهد تا در رضایتی که از آنها حاصل خواهد شد شک نماییم.

آنچه که پیش‌تر درباره ربط گفتیم اینجا نیز مهم است. وقتی وجوه افتراق تشخیص داده‌شده مربوط هستند، آنگاه این ناهمگونی‌ها استدلال‌های همسنجی را تحلیل می‌برند. سرمایه‌گذاران اغلب سهام ارائه‌شده یک شرکت سرمایه‌گذاری را بر مبنای "سابقه ثبتی" موفقیت‌آمیز بودن آن می‌خرند، به این دلیل که خریدهای قبل منجر به افزایش ارزش سرمایه شده است. اما اگر فهمیده شود که مدیر مالی قبلی که سود از آن حاصل‌شده است تعویض شده است، آنگاه ما با یک ناهمسنجی مواجه هستیم که به‌طور قابل‌ملاحظه توانمندی استدلال همسنجی را می‌کاهد.

ناهمسنجی استدلال همسنجی را ضعیف می‌کند. به همین خاطر از آنها معمولاً برای حمله به یک استدلال همسنجی استفاده می‌شود. یعنی، به‌عنوان نقدهایی که بتوانند نشان‌دهند مورد نتیجه از جنبه‌های مهم از موردهای قبلی متفاوت است و بنابراین آنچه در مورد آنها صدق می‌کند به‌احتمال در مورد نتیجه صدق نکند. در محاکمات دادگاهی، که کاربرد همسنجی رایج است، بعضی مورد (یا موارد) قبلی به‌طور معمول به محکمه به‌عنوان مقدمه برای تصمیم‌گیری یک مورد در دست ارائه می‌شود. این استدلال همسنجی است. طرف مقابل در پی آن خواهد بود تا بین حالت در دست و حالات قبلی وجه یا وجوه افتراقی را متمایز کند، یعنی در پی آن است تا نشان دهد چون بین امور واقع در حالت در دست و امور واقع در حالات قبلی بعضی اختلاف اصلی وجود دارد بنابراین آنها نمی‌توانند به‌عنوان مقدمات درخور برای حالت در دست بکار روند. اگر این تفاوت‌ها زیاد باشد و اگر در واقع این ناهمسنجی اساسی باشد آنگاه ممکن است استدلال ارائه‌شده را ناکار کند.

ازآنجاکه ناهمگونی‌ها یک سلاح اصلی ضد استدلال همسنجی است بنابراین هرچه که بتواند هر ناهمسنجی بالقوه‌ای را دفع کند استدلال را قوت خواهد داد. همان‌طور که قبلاً در دومین معیار دیدیم، این می‌تواند توضیحی باشد که چرا تنوع میان موردهای موجود در مقدمات به قوت یک استدلال می‌افزاید. هرچه تنوع موردهای مقدمات نسبت به هم بیشتر باشد کمتر محتمل است که حریف بتواند به یک ناهمسنجی بین همه آنها و نتیجه که استدلال را ضعیف خواهد نمود توسل جوید. برای نمایاندن بهتر فرض کنیم که: پروین آسمانی به‌عنوان دانشجوی سال اول در یک دانشگاه ثبت‌نام کرده است. ده نفر دیگر از همان دبیرستان که او فارغ‌التحصیل شده نیز به این دانشگاه آمده و با موفقیت دوره دانشگاه را به پایان رسانده‌اند. می‌توان به‌طور همسنجی بگوییم که با توجه به دبیرستانی که او از آن آمده است خیلی محتمل است که او نیز موفق شود. ولی اگر آن ده دانشجوی قبلی که از همان دبیرستان او آمده‌اند در جهتی که تأثیر گرفته از دبیرستان است شبیه باشند ولی پروین در این جهت از آنها متفاوت باشد، آنگاه این ناهمسنجی استدلال موفقیت پروین را تحلیل می‌برد. اما اگر بفهمیم که آن ده نفر موفق پیشین در بسیاری موارد متفاوت از هم هستند. مثلاً در وضعیت‌ اقتصادی، روابط خانوادگی، وابستگی‌های مذهبی و مانند آنها — آنگاه این تفاوت‌ها بین آنها این‌چنین ناهمگونی‌های بالقوه‌ای را دفع خواهد کرد. استدلال برای موفق شدن پروین، همان‌طور که دیدیم تقویت خواهد شد، اگر بقیه دانش آموزان دبیرستان او که در مقدمات بکار رفته‌اند به‌طور نزدیک شبیه هم نباشند و به‌اندازه قابل‌ملاحظه گوناگونی را نشان دهند.

باید توجه کرد تا از گونه‌ای درهم‌رفتگی اجتناب کرد: آن اصل که می‌گوید ناهمسنجی استدلال همسنجی را ضعیف می‌کند در مقابل اصلی است که می‌گوید تفاوت میان مقدمات این‌گونه استدلال‌ها را تقویت می‌کند. در قبلی تفاوت‌ها میان موردهای مقدمات و نیز مورد نتیجه است؛ در مورد اخیر تفاوت فقط بین موردهای آمده در مقدمات است. یک ناهمسنجی تفاوت بین حالت‌هایی است که پیش‌تر آنها را تجربه کرده‌ایم و حالتی که درباره آن نتیجه را استخراج می‌کنیم. قابل‌قبول نبودن این نتیجه (که هنگام حضور ناهمسنجی می‌توان آن را ابطال منطقی نامید) به خاطر نبودن شباهت بین جریان امور در حالت اصلی و جریان امور در حالات قبلی است. در این حالت گفته می‌شود همسنجی "در تنگناست" است یا "بر‌قرار نیست" (قیاس معاالفارق است). اما وقتی به نبود شباهت در مقدمات اشاره می‌کنیم، استدلال را تقویت می‌کنیم و درواقع میگوییم همسنجی دارای قوت وسیع است، یعنی برای حالت‌هایی شبیه این و حالت‌های دیگر برقرار است، و این از آنجاست که آن جهات که مورد‌های مقدمات در آن گوناگون‌اند به آنچه نتیجه بدان وابسته است بی‌ربط هستند.

حاصل کلام آنکه: ناهمسنجی (Disanalogy) یک استدلال همسنجی را تحلیل می‌برد، ولی نبود شباهت در مقدمات آن را تقویت می‌کند. و هر دو این‌ها گره‌خورده به مسئله ربط هستند: ناهمسنجی گرایش به آن دارد تا نشان دهد جهات مربوطی وجود دارد که در آن مورد نتیجه متفاوت از آن‌هایی است که در مقدمات هستند. عدم تجانس بین مقدمات گرایش دارد تا نشان دهد فاکتورهای دیگر، که ممکن است این‌گونه انگاشته شوند که به‌طور علی به ویژگی‌های موردنظر مربوط هستند، درواقع هرگز ربطی به آنها ندارند.

توجه کنید که اولین معیار تشخیص داده‌شده، یعنی همان‌که مربوط به تعداد فقراتِ موجود است و گفته می‌شود همسنجی بین آنها برقرار است، نیز پیوند به ربط دارد. هرچه تعداد موردهای استناد شده بیشتر باشند احتمالاً تعداد بیشتری مورد عدم تجانس از میان آنها حاصل می‌شود. بنابراین افزایش تعداد فقراتِ موجود مطلوب است - ولی هرچه تعداد فقراتِ موجود افزایش یابد تأثیر حالت اضافه‌شده کاهش می‌یابد زیرا عدم تجانسی که می‌تواند به وجود آورد به‌احتمال بیشتر توسط موردهای قبلی ایجادشده است — و در این حالت مورد اضافه‌شده محافظت کم با هیچ را برای نتیجه از تخریب شدن فراهم می‌کند.

گستره ادعای نتیجه (Claim that the conclusion makes).

هر استدلال مدعی است که مقدماتش دلایلی را برای پذیرش نتیجه خود ارائه می‌کند. به آسانی می‌شود دریافت که هرچه ادعا سنگین‌تر باشد، سنگینی بیشتری را نیز برای پشتیبانی خود همراه‌ می‌آورد و این برای هر استدلال همسنجی نیز درست است. کم ادعایی نتیجه نسبت به مقدمات در تعیین شایستگی استدلال بسیار مهم است.

اگر ماشین جدید دوست من در ۱۰۰ کیلومتر ۶ لیتر بنزین مصرف می‌کند، ممکن است نتیجه بگیریم اگر ماشینی از همان مدل و کارخانه بگیریم، می‌توانم حداکثر انتظار ۷ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر مصرف بنزین داشته باشم. این یک نتیجه کم ‌ادعا است و بنابراین بسیار نیز محتمل است. اگر ادعای من تندتر باشد — به فرض انتظار ۵/۹ لیتر مصرف در ۱۰۰ کیلومتر را داشته باشم — آن‌وقت این البته پشتیبانی کمتر توسط شواهد خواهد داشت. به‌طورکلی، هرچه مدعا بیشتر فروتن باشد، کمتر سنگینی بر دوش مقدمات می‌گذارد، و آنگاه استدلال قوی‌تر خواهد بود. هرگاه مدعا تند و تیزتر باشد، سنگینی بیشتر نیز بر دوش مقدمات خواهد بود و استدلال ضعیف‌تر خواهد شد.

یک استدلال همسنجی با کاهش مدعای بناشده بر دوش مقدمات پذیرفته شده خود قوی‌تر می‌شود. همچنین یک استدلال همسنجی با نگه‌ داشتن مدعا خود بدون تغییر و درعین‌حال پشتیبانی آن با مقدمات قوی‌تر قوت می‌یابد. همین‌گونه وقتی در یک استدلال همسنجی نتیجه تندتر شود و حال‌آنکه مقدمات بدون تغییر بمانند، یا مدعا ثابت بماند و درعین‌حال شواهد پشتیبان ضعیف‌تر شوند آنگاه این استدلال ضعیف‌تر خواهد شد.