گرایش و باور

انسان‌ها ممكن است درباره راستینه‌ها ناهماهنگ باشند. فرض كنید الف باور دارد كه مجازات مرگ مؤثرترین روش در جلوگیری از وقوع جنایت است، حال‌آنکه ب چنین باوری ندارد. تشخیص اینكه ادعای چه كسی درست است می‌تواند مشكل باشد، اما حداقل روشن است كه الف و ب در باورمندی ناهماهنگ هستند. بعلاوه آن‌ها ممكن است در گرایش‌مندی [انگیزش] نسبت به عمل اعدام نیز ناهماهنگ باشند، یكی بکار گرفتن آن را تائید می‌کند و دیگری نمی‌كند. البته ممكن است هردو در باورمندی و هم در گرایش ناهماهنگ باشند.

اكنون هر حالت را به‌نوبت بررسی خواهیم نمود:

هنگامی‌که هدف رفع ناهماهنگی‌ است، نباید تنها به راستینه‌ها نظر ‌داشت، بلكه تنوع گرایش‌ها به سمت آن راستینه‌ها را نیز باید در نظر گرفت. فرجام‌آوری گونه‌های جورواجور ناهماهنگی‌ها، روش‌های متفاوتی را نیز طلب می‌نماید. بنابراین وقتی هنوز آگاهی به نوع ناهماهنگی نداریم، در مورد روش فرجام آوری آن‌ نیز روشنی نخواهیم داشت.

واژه‌هایی مانند ”خوب“ و ”بد“، ”حق“ و ”ناحق“ با توجه به جنبه تأکیدی اخلاقی آن‌ها تأثیرات سترگی را می‌توانند سبب گردند. وقتی ما عملی را درجایی ”حق“ و یا شرایطی را ”خوب“ در سخن آورده، درواقع تائید و خوشایندی خود را بیان می‌كنیم و همین‌گونه نیز واژه‌های ”ناحق“ و ”بد“ بیانگر تمایلات ناخوشایند و ناهماهنگ ما هستند. این چیزی است كه نمی‌توان منكر آن بود. برخی از نویسندگان حوزه اخلاق به اینكه این‌گونه واژه‌ها فاقد معنای لفظی یا شناختی هستند و فقط معنای گرایشی برای آن‌ها متصور است پای می‌فشارند. و گروهی دیگر از آنان با قوت بر شناختی بودن آن‌ها اصرار دارند و آن‌ها را دال بر ویژگی‌های عینی می‌دانند. برای منطق‌دان نیازی نیست تا در جهت یكی باشد. اما آشكار است که هر تائید یا انكاری منجر به یك قضاوت اخلاقی نخواهد شد. جنبه‌ها و ارزش‌های زیباشناختی و بعلاوه سلایق و ترجیحات شخصی فرد نیز مطرح است. داشتن گرایش منفی برای چیزی – مثلاً خوراک و یا نوعی لباس – نباید الزاماً قضاوتی اخلاقی یا زیبا‌شناختی دربر داشته باشد و درعین‌حال ممكن است جنبه گویاگری پرقوتی را از خود بروز دهد.

هنگامی‌که نبود ‌‌هماهنگی بجای باورمندی در گرایش‌ها ‌باشد، در استوارترین شكل ‌آن – والبته، واقعی نیز – ممكن است [این نبود هماهنگی] به‌صورت گزاره‌هایی كه به گونه لفظی درست هستند بیان شوند. وقتی چنین به نظر برسد كه دو گروه ناهماهنگ، قضاوت‌های ناهمگرای خود را به‌صورت گزاره‌هایی دارای سازگاری منطقی با یکدیگر پیكربندی كرده‌اند، درست نیست كه بگوییم آن‌ها ناهماهنگی ”حقیقی“ ندارند و یا ناهماهنگی آن‌ها ”نزاع لفظی“ است. آن‌ها صرفاً ”چیز یكسانی را با واژه‌های مختلف بیان نمی‌كنند“. البته ممكن است آن‌ها با واژه‌بندی‌های مختلف اشاره به معنای لفظی یكسانی داشته ‌باشند، اما همچنین امكان‌ دارد آن‌ها واژه‌ها را برای بیان گرایش‌های گوناگون در مورد راستینه‌ها بكار گرفته باشند. در چنین حالاتی گرچه ناهماهنگی "لفظی" نیست ولی "گوهری“ [واقعی / حقیقی] است. اینجا فقط نزاع بر سر لفظ مطرح نیست، زیرا واژه‌ها علاوه بر كاركرد گویاگری،‌ آگه‌ساز نیز بكار گرفته‌ شده‌اند. چنانچه مایلیم به فرجام آوری این‌گونه ناهماهنگی‌‌ها پرداخته باید به سرشت آن‌ها آگاه شویم، زیرا همچنان كه دیدیم، روشی كه برای رفع یك نوع ناهماهنگی مؤثر است می‌تواند برای گونه ‌دیگر از ناهماهنگی ناامیدكننده و بی‌فایده باشد.

تعیین اینكه یك ناهماهنگی آیا ناشی از باورها، یا گرایش‌ها و یا از باورها و هم گرایش‌ها است گاهی مشكل، و ممكن‌ است به تعبیر واژه‌های بکار گرفته‌شده توسط مباحثه‌گران وابسته ‌باشد. تمیز بین انواع گرایش‌ها و تمایز بین انواع باورها با توجه به طریقی كه طرفین ‌شرح قسمت‌های مناقشه‌انگیز بحث را ارائه می‌نمایند ممکن است نا روشن باشد، و بنابراین هسته ضروری بحث در تردید باقی‌ بماند. وقتی دو فرد بر این هستند كه چیزی ”بهتر“ یا ”مهم‌تر“ از چیز دیگری است، ممكن است تصور نمایند كه تفاوت باور است كه آن‌ها را جدا کرده، و البته، این می‌تواند درست هم باشد. اما دریك مباحثه كه صورت ظاهر آن درباره راستینه‌های مفروضی متفاوت است، ممكن ‌است در بعضی حالات یك مباحثه — مباحثه گوهری — درباره گرایش‌ها باشد. این نكته مخصوصاً هنگامی‌که ارزش اشیا و یا رفتار‌ها مورد مناقشه است شایان توجه است.

یكی از مشاهیر نویسند‌گان ورزشی و فرد دیگری از مربیان سرشناس فوتبال درباره اهمیت برد در مسابقات، هركدام این‌گونه اظهارنظر كرده‌اند:

روزنامه‌نگار گفته بود‌:

آنگاه‌که زمان گل زنی یك گل زن بزرگ فرارسد چنین نوشته خواهد شد — چگونه بازی كردی، نه اینكه باختی یا بردی.

و مربی مشهور این‌گونه نظر داده بود:

بردن همه‌چیز نیست، بردن تنها چیز است.

آشكارا گرایش‌های این دو درباره‌ی برنده شدن ناهماهنگ است. آیا به نظر شما این ناهماهنگی در گرایش هست یا ریشه در باورمندی دارد؟

باوجوداین مسائل گریزناپذیر، تمیز ناهماهنگی در گرایش‌ها و باورمندی بسیار مفید است. آگاهی از كاربردهای گوناگون زبان كمك فراوان به فهم ما از ناهماهنگی‌ها خواهد نمود. البته نمایان‌سازی تمایز‌ها به‌خودی‌خود موجب حل مسئله یا رفع ناسازگاری نخواهد شد. اما موجب روانی مباحثه و آشكار‌سازی نوع و محل مورد مناقشه‌ می‌گردد. هرچه بیشتر به سرشت یك ناسازگاری آشنا شویم، بهتر خواهیم توانست به فرجام آوری آن بپردازیم.