یادآور و گزیده «قیاس‌ در سخن»

■ استدلال قیاسی

قیاس‌های حملی استاندارد-ساخت به آن شسته رفتگی که در فصل قبل مشاهده شد در مباحثات عادی معمول نیست. و بنابراین، استدلال‌های قیاسی رایج در گفتار روزانه را نمی‌توان همیشه به‌آسانی ارزیابی کرد. البته، می‌توان آن‌ها را ابتدا به‌صورت قیاس‌های استاندارد درآورد و سپس آن‌ها را مورد آزمون قرارداد. به‌طور عام، این کار، یعنی برگردان استدلال قیاسی به‌صورت استاندارد را از طریق بازآرایی گزاره‌های تشکیل‌دهنده آن انجام داده. اصطلاح استدلال قیاسی اشاره به آن استدلال‌هایی دارد که یا خود یک قیاس حملی استاندارد-ساخت هستند، یا به‌گونه‌ای هستند که با بازآرایی می‌توان آن‌ها را بدون هرگونه کاستی در معنی به‌صورت یک قیاس حملی استاندارد-ساخت درآورد.

■ کاستن تعداد حدها به سه (در استدلال قیاسی)

وقتی یک استدلال در زبان عادی در ظاهر صورت قیاسی دارد ولی به نظر می‌رسد که بیش از سه حد در آن بکار رفته است، نباید بلافاصله ارتکاب مغالطه چهار حدی را به آن نسبت داد و آن را پس زد. در بیشتر مواقع می‌توان آن را به‌صورت یک استدلال قیاسی حملی استاندارد-ساخت برگرداند، به قسمی که معادل با آن بوده و دارای فقط سه حد باشد، و درنتیجه، معتبر باشد. برای رسیدن به این مقصود دو روش را به‌قرار زیر باید شرح داد.

■  برگردان گزاره‌های حملی به ساخت استاندارد

همان‌گونه که در قسمت یکم دیدیم انحراف استدلال‌های قیاسی تنها ناشی از داشتن بیش از سه حد نیست. افزون بر آن گزاره‌های تشکیل‌دهنده یک قیاس در زبان عادی ممکن هست همه استاندارد-ساخت نباشند. در این قسمت توضیح داده خواهد شد که چگونه ممکن است بتوان گزاره‌های یک استدلال قیاسی را وقتی به ساخت استاندارد نیستند به ساخت استاندارد درآورد تا آزمون‌پذیر شود، یعنی بتوان برای آزمون آن‌ها از روش نمودارهای ون یا قوانین قیاس سود برد. ۹ قسم از آن‌ها موردبررسی قرار خواهند گرفت.

■  برگردان یکنواخت

 در این قسمت برگردان یکنواخت گزاره‌ها به ساخت استاندارد و معرفی پارامتر بررسی تا با استفاده از آن آزمون بعضی قیاسات در زبان عادی میسر گردد. حل بعضی از تمرینات نیز آمده است.

■  قیاس پوشیده (مضمر)

در مباحثات روزانه، و حتی در علوم، بسیاری از استنتاج‌ها به گونه نهفته بیان می‌شوند. فهم علت این کار آسان است. بسیاری از گزاره‌ها را با توجه به معلومات عمومی می‌توان دانسته فرض کرد، و بسیاری از گویندگان و نویسندگان خود را از زحمت تکرار آن‌ها رهانده، و همچنین از تکرار گزاره‌های بدیهی شمرده‌شده که شنوندگان و خوانندگان می‌توانند، و از آنان نیز انتظار است، به‌آسانی دریابند پرهیز گردیده. بعلاوه، غیرمعمول نیست یک استدلال دارای توان اقناعی بیشتر شود چنانچه جنبه‌های صناعت سخن در آن از طریق نهفته گفتن حاصل گردد تا همه جزئیات آن با صراحت گفته شود. همان‌گونه که ارسطو در ریتوریکا نوشت: "گفتاری که بر نهفتگی استوار است رونق هلهله شوق را بیشتر می‌کند.

■  زنجیره‌های منطقی سلسله منطقی

مواقعی هست که تنها یک قیاس حملی برای استخراج نتیجه موردنظر از مقدمات کفایت نمی‌کند. باید یک فرایند گام‌به‌گام استدلالی فراهم آورد، که در آن هر گام خود یک قیاس حملی مجزا باشد. هرگاه استدلالی به‌طور نهفته ارائه، به قسمی که فقط مقدمات و نتیجه پایانی بیان‌شده، آنگاه به آن، یک زنجیره منطقی (Sorites) گفته می‌شود. یک زنجیره منطقی ممکن است، سه، چهار، یا هر تعداد مقدمات داشته باشد

■  قیاس‌های فصلی و شرطی(منفصله و شرطیه)

یک قیاس می‌تواند شامل گزاره‌هایی باشد که حملی نباشند، در این موقع نام آن‌ها قیاس حملی نخواهد بود و بجای آن بر اساس نوع گزاره‌های به‌کاررفته در آن‌ها نام‌گذاری می‌شوند. در این قسمت بعضی از انواع دیگر گزاره‌ها و قیاس‌های برخاسته از آن‌ها بررسی خواهند شد. جدول زیر خلاصه‌ای ازآنچه در این قسمت آمده است را نشان می‌دهد.

■  قیاس دو حدی(دوراهی قیاسی/ قیاس ذوحدین)

قیاس دو حدی- یا -ذوحدین- برگردان واژه Dilemma- di + lemma (یونانی)به معنی واژگانی -دو میان قضیه\دو قضیه فرعی\دو مقدمه-است و در زبان عادی به معنی -بر سر دوراهی\معمای دوراهی- بکار می‌رود. با توجه به اینکه قیاس حداقل دارای سه حد است، عبارت "قیاس دو حدی" به‌ظاهر تناقض‌آمیز می‌نماید. اما این فقط یک اشتراک لفظ است که در ترجمه ازسریانی به‌عنوان زبان واسط برای ترجمه آثار یونانی به عربی و سپس فارسی حاصل گردیده. "حد" در اینجا معادل lemma بکار می‌رود و با حد موضوع، حد محمول، و مانند آن‌ها که برگردان واژه یونانی horos به معنی "کرانه\حد\پایان\term" است، ارتباط ندارد. قیاس دو حدی صورتی از استدلال در زبان رایج است؛ و در اساس یک ابزار استدلالی است که در آن قیاس‌هایی درباره مبحث واحدی باهم ترکیب‌شده و گاهی به‌عنوان حربه‌ای برانداز در مباحثات و مجادلات بکار گرفته می‌شود. هرکدام از قیاس‌های ترکیب‌شده در آن می‌توانند قیاس‌های کاملاً عادی باشند، لذا ازنقطه‌نظر صریح منطق قیاس دو حدی دارای اهمیت ویژه‌ نیست. اما مقدمات قیاس‌های ترکیب‌شده در آن به‌صورت ترکیب فصلی پیکربندی می‌شوند و به طریقی طراحی‌شده تا رقیب را مجبور به پذیرش یکی از دو فصل[یکی از دو راه] این ترکیب فصلی نماید.